Rośliny inwazyjne

Inwazyjny gatunek obcy (z ang. Invasive Alien Species – IAS) to gatunek, którego pojawienie się i rozprzestrzenianie się poza granicami naturalnego zasięgu stwarza zagrożenie dla różnorodności przyrodniczej. Gatunki te potwierdzają słynną myśl Sofoklesa „Cel zamierzony i cel osiągnięty – to nigdy nie jest to samo”. Zazwyczaj są to gatunki obcego pochodzenia, wprowadzone poprzez działania gospodarcze, które łatwo zasiedlają nowe środowiska i bardzo szybko ulegają rozprzestrzenieniu. Stanowią konkurencję dla flory rodzimej, bowiem wykazują podobne preferencje środowiskowe. Na terenie Polski opisano około trzydziestu niebezpiecznych gatunków inwazyjnych.

Dlaczego są groźne?

Gatunki te w nowych środowiskach odznaczają się wielką ekspansywnością i konkurencyjnością. Dzięki swoim specyficznym właściwościom są w stanie w bardzo krótkim czasie opanować ogromne obszary i wyeliminować rosnące tam dotychczas gatunki roślin rodzimych. Zagrożenie z ich strony zaczęto zauważać, kiedy ich masowa ekspansja zaczęła przynosić szkody nie tylko przyrodzie ale i człowiekowi. Poprzez wykluczanie rodzimych gatunków ze środowiska przyczyniają się do spadku bioróżnorodności przyrodniczej. Tworzą zwarte, jednogatunkowe łany, co uniemożliwia rozwój innych roślin. Zuboża to florę danego terenu i wpływa na inne organizmy. Gatunki inwazyjne powodują też straty w gospodarce człowieka, niektóre mogą być szkodliwe dla niego samego.
Rośliny inwazyjne wytwarzają związki allelopatyczne, które są toksyczne dla roślin i mikroorganizmów glebowych żyjących w siedliskach opanowanych przez rośliny inwazyjne. Wykazują one natomiast niewielki potencjał allelopatyczny w stosunku do populacji naturalnych. Okazuje się, że nie każdy obcy gatunek na danym terenie staje się inwazyjny. Zastosowanie ma tu tzw. reguła dziesiątek (z ang. tens rule). Zakłada ona, że średnio jeden gatunek na dziesięć introdukowanych wymyka się spod kontroli, potem jeden z dziesięciu takich gatunków staje się naturalizowanym i dalej, jeden z dziesięciu naturalizowanych może przekształcić się w gatunek inwazyjny.

Przegląd gatunków inwazyjnych

Rdestowiec ostrokończasty (Reynourtia Japonia) należy do 100 najniebezpieczniejszych pod względem inwazyjności gatunków świata. W Polsce spotykany głównie na południu kraju. Jego kłącza sięgają nawet trzy metry w głąb ziemi. Charakteryzuje się dużymi zdolnościami regeneracyjnymi. Prowadzi do całkowitej eliminacji innych gatunków, jego pędy mogą przerastać nawet asfalt i niszczyć budowle betonowe. Zwalczanie tego gatunku jest bardzo trudne i kosztowne.

Barszcz Sosnowskiego (Heracleum sonovskyi) i barszcz kaukaski (Heracleum mantegazzianum) są niebezpieczne dla zdrowia ludzi i zwierząt, bowiem ich sok zawiera furanokumarynę, która przenikając przez skórę powoduje efekt fotodynamiczny, objawiający się silnymi oparzeniami skóry, nawet II i III stopnia. Wydzielane w słoneczne dni olejki eteryczne mają działanie neurotoksyczne i mogą powodować zatrucia. Szybko rozrastają się obejmując wielkie powierzchnie, stanowiąc tym samym zagrożenie dla rodzimej flory.


Fot. 1. Barszcz Sosnowskiego źródło: Dajdok Z., Pawlaczyk P., 2009, Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski.

Nawłoć późna (Solidago gigantea) i nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis) trafiły do Europy jako rośliny ozdobne. Tworzą wielkopowierzchniowe skupienia i wykazują działanie allelopatyczne. Duża produkcja nasion i rozbudowany system podziemnych kłączy sprawia, że szybko stają się dominantami w zbiorowiskach zielnych, gdy ich liczebność nie jest kontrolowana. Walka z tym gatunkiem jest trudna i polega na wykaszaniu łanów przed kwitnieniem i wyorywanie kłączy.

Niecierpek gruczołowaty (Impatiens glandulifera) eliminuje inne gatunki roślin poprzez tworzenie zwartych łanów. Wytwarza duże ilości nasion, dzięki czemu szybko się rozprzestrzenia zajmując duże powierzchnie. W mniejszych ciekach wodnych może blokować przepływ wód, wywołując tym samym lokalne podtopienia.


Fot. 2. Niecierpek gruczołowaty źródło: Romański M., 2009, Inwazyjne gatunki roślin.

Niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora) stanowi bardzo poważne zagrożenia dla leśnych gatunków roślin, bowiem tworzy jednogatunkowe skupienia obejmujące całe dno lasu. Wytwarza ogromne ilości nasion – do 32000 na m2, przez co jego zwalczanie jest praktycznie niemożliwe. Stanowi konkurencję dla gatunków jednorocznych, w tym rodzimego niecierpka pospolitego, który zajmuje podobne siedliska, a także bylin, tj. pokrzywy zwyczajnej.

Kolczurka klapowana (Echinocystis lobata) należy do jednego z najszybciej rozprzestrzeniających się gatunków inwazyjnych w Polsce. Wnika do naturalnych zbiorowisk nadrzecznych, gdzie oplata inne rośliny, powodując ich deformację. Jej pędy tworzą gęsto splecione maty, co wywołuje zacienienie podłoża utrudniające rozwój innych gatunków.


Fot. 3. Kolczurka klapowana. źródło: Dajdok Z., Pawlaczyk P., 2009, Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski.

Róża pomarszczona (Rosa rugowa) sprowadzona w celach ozdobnych oraz do utrwalania skarp i nasypów. Jest zagrożeniem dla cennych przyrodniczo muraw kserotermicznych, może zarastać duże powierzchnie tworząc jednogatunkowe skupienia. Zarasta duże powierzchnie, zagłuszając inne rośliny.

Czeremcha amerykańska (Padus serotina) była masowo sadzona w lasach państwowych, jednak bardzo szybko stała się gatunkiem uciążliwym. Obecnie jest problemem głównie w lasach na zachodzie Polski. Uniemożliwia naturalne odnowienie lasu, opanowuje warstwę krzewów i runa leśnego tworząc zwarte kobierce. Rozprzestrzenia się bardzo szybko, nawet na suchych i piaszczystych glebach.


Fot. 4. Czeremcha amerykańska. źródło: Dajdok Z., Pawlaczyk P., 2009, Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski.

Dąb czerwony (Quercus rubra) bardzo dobrze rozprzestrzenia się przez samoobsiew, tworzy duże ilości nasion. Liście tego gatunku ulegają powolnemu rozkładowi, tworzą grubą warstwę uniemożliwiającą rozwój roślin zielnych, krzewów i drzew. Ma mniejsze wymagania środowiskowe, toleruje mniej żyzne gleby oraz mniejszy dostęp do światła niż nasze gatunki. Poza tym w młodości rośnie szybciej od nich. Jest on stosowany jako uzupełnienie w uprawach sosnowych.


Fot. 5. Dąb czerwony Źródło: Falencka-Jabłońska M.,2010, Gatunki roślin inwazyjnych w lasach.

Klon jesionolistny (Acer negundo) często sadzony w miastach i wzdłuż dróg, ze względu na szybki wzrost i odporność. Wytwarza duże ilości nasion, tzw. skrzydlaków, które dzięki zaopatrzeniu w aparat lotny mogą być przenoszone przez wiatr. W krótkim czasie może opanować duże powierzchnie, zwłaszcza w lasach łęgowych, gdzie odgrywa rolę gatunku dominującego, konkurującego np. z rodzimymi wierzbami.


Fot. 6. Klon jesionolistny źródło: Dajdok Z., Pawlaczyk P., 2009, Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski.

Ambrozja bylicolistna (Ambrosia artemisiifolia) charakteryzuje się silną konkurencją z roślinami uprawnymi o wodę i pokarm. Wytwarza nasiona, które mogą zachować żywotność w glebie do 40 lat. Bardzo łatwo adaptuje się do nowych warunków glebowych i klimatycznych.

Metody zwalczania roślin inwazyjnych

Wyeliminowanie lub ograniczenie rozprzestrzeniania się gatunków inwazyjnych może odbywać się z zastosowaniem następujących metod:

• mechanicznych – obejmują one: ręczne wyrywanie całych roślin, koszenie, wycinkę ręczną czy też przy użyciu specjalnych maszyn, przekopywanie gruntu, wypalanie czy stosowanie ekranów. Metody te wymagają intensywnego stosowania przez 4-5 lat.
• chemicznych – polegają na opryskiwaniu roślin herbicydami (selektywnymi, nieselektywnymi i systemowymi) bądź wprowadzaniu środków chemicznych za pomocą mazaków herbicydowych lub sond – aplikatorów. Badania potwierdzają, że jednorazowa aplikacja herbicydu nie daje zamierzonego efektu, dopiero regularne jego stosowanie, minimum dwa razy w ciągu roku, przez okres kilku lat może prowadzić do wyeliminowania rośliny.
• mieszanych – polegają na mechanicznym usuwaniu roślin oraz spryskiwaniu ich herbicydami. Wadą tych metod jest wysoki koszt. Poza tym uwzględnić należy: termin realizacji prac, warunki pogodowe i terenowe oraz przepisy BHP.
• biologicznych – z zastosowaniem odpowiednio dobranych roślinożerców, np. owadów żerujących na różnych częściach roślin lub patogenów grzybowych. Metody te mają szczególne znaczenie na terenach objętych ochroną, rekreacyjnych bądź w pobliżu wód. Kluczowym zadaniem jest wyselekcjonowanie takiego gatunku, który nie stanie się zagrożeniem dla innych gatunków flory. Obecnie na świecie znanych jest około 1000 organizmów wykorzystywanych w biologicznym zwalczaniu. Zastosowanie tych metod wymaga, dla zachowania całkowitego bezpieczeństwa, zastosowania zasad przezorności na każdym etapie wdrażania.

Skuteczność wymienionych metod jest zróżnicowana i zależy od wielu czynników. Dla uzyskania odpowiedniego efektu ważne jest poznanie biologii i ekologii gatunku inwazyjnego oraz właściwe dostosowanie metody eliminującej niepożądaną roślinę lub ograniczającej jej rozprzestrzenianie się. Najskuteczniejszym sposobem okazuje się być prewencja, która ma zastosowanie w przypadku, gdy dostępna jest pełna informacja o gatunkach cechujących się właściwościami inwazyjnymi.

Karolina Podsiadły

Literatura:
1. Dajdok Z., Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., Romański M., Śliwiński M., 2007, Rośliny inwazyjne w Wigierskim Parku Narodowym. Wydawnictwo Stowarzyszenia „Człowiek i Przyroda”, Krzywe
2. Dajdok Z., Pawlaczyk P., 2009, Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski, Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin
3. Falencka-Jabłońska M., 2010, Gatunki roślin inwazyjnych w lasach. Głąb lasu, 8:29-30
4. Gniazdowska A, 2005, Oddziaływanie allelopatyczne – „nowa broń” roślin inwazyjnych. Kosmos Problemy Nauk Biologicznych. Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika 54, 2-3(267-268):221-226
5. Miklaszewska K., Pągowska E., 2007, Problem roślinnych gatunków inwazyjnych w Polsce. Postępy w ochronie roślin, 47(1):84-87
6. Romański M., 2009, Inwazyjne gatunki roślin. Wigry. Wigierski Park Narodowy