Wnętrze każdej komórki wypełnione jest cytoplazmą lub inaczej cytozolem. Stanowi ona główną cześć protoplastu, w której zawieszone są wszystkie organelle, czyli składniki plazmatyczne komórki. Wymiana substancji pomiędzy tymi strukturami i środowiskiem zewnętrznym odbywa się właśnie za pośrednictwem cytoplazmy.
Obserwowany pod mikroskopem optycznym cytozol sprawia wrażenie jednolitego i bezpostaciowego tworu. Jest on jednak wielofazowym układem koloidalnym o bardzo skomplikowanej chemicznej i strukturalnej budowie. Fazą rozpuszczającą cytoplazmy jest woda, zajmująca od 60 do 90% objętości. Zawieszone są w niej inne składniki, takie jak białka o budowie globularnej lub włókienkowej (ok. 50% suchej masy), tłuszcze (12-25% suchej masy), cukry (15-20% suchej masy) oraz związki nieorganiczne np. wapń, magnez, potas, fosfor oraz w mniejszych ilościach bor, mangan, miedź i cynk. Znajdują się tutaj również enzymy i substraty niezbędne do przebiegu kluczowych dla komórki procesów m. in. glikolizy i translacji. Dzięki swojemu obojętnemu odczynowi (pH 6,8) cytozol stanowi idealne środowisko dla tych reakcji.
Cytoplazmę charakteryzuje zdolność do odwracalnej zmiany skupienia, warunkowanej procesami odwodnienia i uwodnienia zachodzącymi pod wpływem zmian odczynu środowiska, temperatury lub ciśnienia. Przechodzenie ze stanu płynnego (solu) do sztywnego (żelu) nazywa się koagulacją. Reakcję odwrotną określa się mianem peptyzacji.
Dynamiczny charakter cytoplazmy objawia się również w jej ruchach, które można zaobserwować z użyciem mikroskopu optycznego. Zachodzą one zwykle wokół wakuoli i można je podzielić na trzy podstawowe typy:
• rotacyjny – odbywający się wokół jednaj, dużej i centralnie ułożonej wodniczki,
• cyrkulacyjny – wokół kilku mniejszych wodniczek,
• pulsacyjny – zachodzi wokół kilku drobnych wodniczek icharakteryzuje się zmiennym kierunkiem sprawiającym wrażenie pulsacji.
Rys. 1. Strzałki wskazują kierunek ruchu cytoplazmy: rotacyjny (A), cyrkulacyjny (B) i pulsacyjny (C)
Znaczącą rolę podczas ruchów cytoplazmy odgrywają mikrofilemanty, czyli białkowe, włókienka o wymiarach 5-15μm. Są one zbudowane z aktyny i skupione głównie w okolicach jądra, plastydów, mitochondriów i błony komórkowej. Zewnętrzna część cytoplazmy charakteryzuje się regularnym układem mikrofilamentów i określana jest mianem ektoplazmy. Głębsze warstwy, czyli tzw. hialoplazma, mają charakter bardziej płynny i zawierają jedynie nieliczne oraz bezładnie ułożone mikrofilamenty.
Innym typem białek fibrylarnych są mikrotubule. Zbudowane są one z tubuliny, która w wyniku polimeryzacji może tworzyć rurkowate struktury o średnicy 5-30μm. Jej dynamiczne przemiany są regulowane dzięki działalności odpowiednich enzymów. Ze względu na lokalizację i pełnione funkcje podzielić je można na mikrotubule cytoplazmatyczne (kortykalne) oraz mikrotubule wchodzące w skład aparatu mitotycznego (kinetochorowe). Pierwszy typ tworzy tzw. cytoszkielet i bierze udział w przemieszczaniu się organelli komórkowych. Drugi pełni ważne funkcje w trakcie rozdziału chromosomów, a także wyznacza płaszczyznę podziału i miejsce utworzenia się nowych ścian komórkowych.
Autor: Anna Kurcek
Literatura:
• Maria Podbiałkowska, Zbigniew Podbiałkowski „Biologia z higieną i ochroną środowiska” Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995;
• Waldemar Lewiński, Jolanta Walkiewicz „Biologia 1” Wydawnictw OPERON 1998;
• Luby-Phelps K. Cytoarchitecture and physical properties of cytoplasm: volume, viscosity, diffusion, intracellular surface area. Int Rev Cytol. 2000;192:189-221.