Autor: Natalia Gronowska
studentka III roku prawa na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Pojęcia bezpieczeństwa żywności i bezpieczeństwa żywnościowego z pozoru wydają się bardzo podobne, jednak w istocie oznaczają zupełnie co innego. Określenia te są istotne na gruncie wielu dziedzin życia – przede wszystkim ekonomii, prawa i polityki, ale także filozofii i edukacji. Odróżnianie powyższych terminów pozwala na wydzielenie dwóch odrębnych sfer problemów społecznych, nękających państwa różne pod względem stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego. Współcześnie zagadnienia bezpieczeństwa żywności i bezpieczeństwa żywnościowego współistnieją ze sobą, dając pole do rozważań na temat różnych sposobów radzenia sobie z trudnościami przez rządzących państwami.
Potrzeby fizjologiczne w hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa były uznane za najważniejsze, stąd też znajdowały się na samym dole piramidy, były jej podstawą. Bez zaspokojenia głodu jako jednej z potrzeb fizjologicznych nie jesteśmy w stanie funkcjonować. W drugiej kolejności powinna być zaspokojona potrzeba bezpieczeństwa. Spostrzeżenia te unaoczniają fakt, że bezpieczeństwo żywności i bezpieczeństwo żywnościowe należą do bardzo istotnej dla człowieka tematyki. Ważne jest więc, by pojęć tych nie mylić i być świadomym, jakie są ich determinanty.
Bezpieczeństwo żywności (ang. food safety)
Na pojęcie bezpieczeństwa żywności można patrzeć z różnych perspektyw.
Z perspektywy ekonomicznej bezpieczeństwo żywności oznacza potrzebę zagwarantowania, by żywność była zdrowa, by nie zawierała zanieczyszczeń i substancji szkodzących człowiekowi.
Bardziej rozpowszechnione jest jednak prawne ujęcie bezpieczeństwa żywności. Ustawodawca ogólnie wskazuje, że bezpieczeństwo żywności stanowi ogół warunków, które muszą być spełniane i działań, które muszą być podejmowane na wszystkich etapach produkcji lub obrotu żywnością w celu zapewnienia zdrowia i życia człowieka. W myśl ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia wspomniany ogół warunków koniecznych do spełnienia dotyczyć ma: stosowanych substancji dodatkowych i aromatów, poziomów substancji zanieczyszczających, pozostałości pestycydów, warunków napromieniania żywności oraz cech organoleptycznych. Tak szerokie pojmowanie powinno być za każdym razem konkretyzowane w odniesieniu do pojedynczych produktów żywnościowych – za pomocą przepisów odnoszących się do nich.
W ostatnich latach nastąpił silny rozwój rynku produktów wysoko przetworzonych, w wyniku czego temat bezpieczeństwa żywności stał się ustawodawcy bliższy. Obecnie producenci prześcigają się w znajdowaniu coraz tańszych metod produkcji, co nie zawsze jest legalne i bezpieczne. Coraz powszechniejsze stało się zjawisko fałszowania żywności na dużą skalę. Priorytetem w dziedzinie bezpieczeństwa żywności jest dla prawodawcy zagwarantowanie, by nie zagrażała ona zdrowiu i życiu ludzi. W związku z tym bezpieczeństwo żywności można określić jako konieczną jej cechę, którą producent musi zapewnić. W tym celu ustawodawca reguluje to zagadnienie w przepisach krajowego prawa żywnościowego. Ich nieprzestrzeganie obwarowane jest różnymi sankcjami – administracyjnymi i karnymi.
Bezpieczeństwo żywnościowe (ang. food security)
Pojęcie bezpieczeństwa żywności należy wyraźnie odróżnić od pojęcia bezpieczeństwa żywnościowego. W ciągu ostatnich lat wypracowano kilka różnych ujęć bezpieczeństwa żywnościowego.
W ekonomicznym ujęciu zwraca się uwagę na trzy wymiary tego pojęcia: „rozporządzalność”, „dostępność” i „adekwatność”. Przez rozporządzalność rozumie się posiadanie wystarczającej ilości dostępnej żywności dla całej ludności w każdym czasie, aby podtrzymać życie ludzkie. Z kolei dostępność definiuje się jako nieograniczanie podaży żywności przez efektywny popyt. Wreszcie adekwatność uwydatnia konieczność zapewnienia zbilansowanej racji pokarmowej, żywności wolnej od chorób i substancji trujących. Na pojęcie bezpieczeństwa żywnościowego składają się zatem trzy warunki: ekonomiczna dostępność żywności, fizyczna jej dostępność i – w końcu – odpowiednia zdrowotność danego produktu. Powyższe aspekty bezpieczeństwa żywnościowego można analizować na różnych obszarach – przede wszystkim międzynarodowym i krajowym, ale też z punktu widzenia danego gospodarstwa domowego. W wymiarze międzynarodowym bezpieczeństwa żywnościowego wskazuje się na konieczność walki z głodem. Żywność jest tu postrzegana w kategoriach dobra publicznego. Natomiast w wymiarze krajowym nacisk kładzie się na odpowiednią politykę instytucjonalną. Wiąże się to z dążeniem do tego, by każde państwo ulepszało swoje prawo żywnościowe, urzeczywistniając ideę bezpieczeństwa żywnościowego.
Z kolei w prawniczym ujęciu wskazuje się, że bezpieczeństwo żywnościowe jest pewnym optymalnym stanem zakładanym przez ustawodawcę. Środkami do jego osiągnięcia są odpowiednie przepisy prawa krajowego i unijnego, ale też (a może przede wszystkim) międzynarodowego. Według FAO (Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa) bezpieczeństwo żywnościowe oznacza stan, w którym wszyscy ludzie mają dostęp do bezpiecznej i wartościowej żywności. W tym kontekście pojęcie bezpieczeństwa żywnościowego wiąże się z prawem człowieka do żywności i z potrzebą zwalczania zjawiska głodu.
Według filozoficznego punktu widzenia bezpieczeństwo żywnościowe wyraża się w tym, że społeczeństwo nie powinno dopuścić do tego, by jakikolwiek jego członek głodował. W tym ujęciu przeciwieństwem bezpieczeństwa żywnościowego jest więc głód, związany z cielesnością i mogący doprowadzić do utraty ludzkiej godności.
Trzeba zauważyć, że era globalizacji sprawiła, że żywności produkuje się coraz więcej, stąd też głód nie wynika z deficytu samej żywności, lecz jest skutkiem jej nieodpowiedniej dystrybucji oraz braku środków pieniężnych. Mimo tego mnóstwo ludzi na świecie nie ma dostępu do żywności, ale warto się zastanowić, czy spowodowane jest to faktyczną niemożnością jej zapewnienia, czy też można byłoby temu zaradzić – choćby pośrednio – poprzez zaprzestanie marnowania jedzenia w krajach wysoko rozwiniętych? Pewne jest tylko to, że możliwości zwalczania głodu na świecie i jego przyczyny są złożone i obejmują przykładowo stopień rozwoju społeczno-gospodarczego państwa, ustrój polityczny, rozwiązania prawne czy klimat.
W literaturze wskazuje się na istnienie dwóch kategorii środków przeciwdziałających zjawisku food insecurity: zapobiegające mu oraz zwalczające jego skutki. Do środków zapobiegawczych należą na przykład zapasy żywnościowe czy przepisy prawa. Bezpieczeństwo żywnościowe jest regulowane głównie przez akty prawa międzynarodowego. Niestety, ich nieprzestrzeganie wiązać się może raczej tylko z odpowiedzialnością polityczną. Natomiast środki zwalczające skutki food insecurity obejmują różne programy pomocowe czy działania charytatywne.
Relacje między bezpieczeństwem żywności a bezpieczeństwem żywnościowym
Przede wszystkim należy zauważyć, że prawo nie stanowi wprost, jak wyglądają relacje między omawianymi pojęciami, chociaż są to pojęcia prawne. W literaturze jednak wskazuje się, że bezpieczeństwo żywności jest elementem szerszego zagadnienia, jakim jest bezpieczeństwo żywnościowe. Bezpieczeństwo żywności w znaczeniu prawnym zdaje się bowiem korelować z aspektem „adekwatności” jako częścią bezpieczeństwa żywnościowego w ujęciu ekonomicznym. Bezpieczeństwo żywności związane jest z jej wartościami zdrowotnymi, a bezpieczeństwo żywnościowe w jego wymiarze „adekwatności” również oznacza właśnie potrzebę zapewnienia żywności bezpiecznej dla zdrowia. Oba te pojęcia zwracają więc uwagę na potrzebę wyeliminowania z produktów żywnościowych substancji chorobotwórczych. Można więc powiedzieć, że (we wskazanych ujęciach) zakres terminologiczny bezpieczeństwa żywnościowego jest szerszy od zakresu terminologicznego bezpieczeństwa żywności i go obejmuje.
Warto zwrócić też uwagę na inną relację zachodzącą między omawianymi pojęciami, dotyczącą aksjologii. Oba te terminy mają bowiem na względzie inne priorytety. Bezpieczeństwo żywności nakierowane jest raczej na potrzeby wyższej kategorii, niż bezpieczeństwo żywnościowe, które z kolei bardziej podkreśla konieczność dostarczenia żywności w ogóle, niejako dopiero w drugiej kolejności interesując się tym, czy dany produkt jest w pełni bezpieczny dla ludzkiego zdrowia.p align=”justify”> Istotną obserwacją jest w końcu to, że bezpieczeństwo żywności odwołuje się do jej cech jakościowych, z kolei bezpieczeństwo żywnościowe związane jest z aspektem ilościowym. Wobec tego można powiedzieć, że bezpieczeństwo żywności zaprząta uwagę rządzących krajami raczej wysoko rozwiniętymi – w przeciwieństwie do bezpieczeństwa żywnościowego, które stanowi problem krajów o niższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego.
Hierarchia ważności?
Nie ulega wątpliwości, że w celu podtrzymania życia ludzkiego konieczne jest zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego. Niemniej jednak nie można zapominać w tym kontekście o bezpieczeństwie żywności, gdyż bez niego bezpieczeństwo żywnościowe byłoby jedynie pustym, nic nie znaczącym terminem. Cóż bowiem z tego, że żywności byłoby w bród, gdyby była to żywność szkodząca czy zagrażająca ludzkiemu życiu lub zdrowiu?
W związku z powyższymi spostrzeżeniami uzasadniona wydaje się teza, że obecnie pojęcia bezpieczeństwa żywności i bezpieczeństwa żywnościowego współistnieją ze sobą. Nie sposób jednak określić, które z nich jest ważniejsze. Każde przecież spełnia rozmaite funkcje – ekonomiczne, polityczne i społeczne, ale przede wszystkim prawne. Ekonomiczne i prawne spojrzenia na bezpieczeństwo żywności i bezpieczeństwo żywnościowe są ze sobą ściśle związane. Aspekt prawny jest jednak kluczowy z tego względu, że to właśnie prawo ma zapewnić wypełnienie omawianych pojęć adekwatną treścią, odpowiadającą celom wyznaczonym przez ustawodawcę do realizacji. Należy więc postulować pozytywne zmiany w prawie, dzięki którym bezpieczeństwo żywnościowe będzie realnie zagwarantowane, a poziom bezpieczeństwa żywności będzie coraz wyższy.
Literatura:
- Kowalczyk Stanisław, Bezpieczeństwo i jakość polskiej żywności, [w:] Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. XVI, zeszyt 4, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Poznań 2014, s. 147-152
- Leśkiewicz Katarzyna, Bezpieczeństwo żywności i bezpieczeństwo żywnościowe – aspekty prawne, [w:] Przegląd Prawa Rolnego, nr 1 (10), Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2012, s. 179-198
- Michalczyk Joanna, Bezpieczeństwo żywnościowe w obliczu globalizacji, [w:] Ekonomia, nr 1 (18), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2012, s. 9-23