Liofilizacja

Liofilizacja (suszenie sublimacyjne) to proces polegający na usuwaniu wody z zamrożonego materiału na drodze sublimacji lodu, tzn. bezpośredniego jego przejścia w stan pary, z pominięciem stanu ciekłego. Może przebiegać pod ciśnieniem atmosferycznym, ale wówczas zachodzi bardzo wolno. W celu uzyskania satysfakcjonujących szybkości usuwania wody, suszenie sublimacyjne prowadzi się pod znacznie obniżonym ciśnieniem. Otrzymany produkt charakteryzuje się wysoką jakością, bowiem w warunkach technologicznych procesu zminimalizowane jest ryzyko wystąpienia reakcji niepożądanych, tj. utlenianie czy wywołanych przez aktywność drobnoustrojów. Proces liofilizacji jest złożony i wieloetapowy. Rozpoczyna się od wstępnego zamrożenia materiału pod ciśnieniem atmosferycznym, następnie prowadzona jest próżniowa sublimacja lodu oraz dosuszanie materiału do żądanej wilgotności końcowej. Jest do tzw. suszenie desporpcyjne polegające na ogrzaniu produktu i prowadzi do usunięcia wody związanej chemicznie, która nie uległa zamrożeniu.

Przemiany fazowe wody podczas sublimacji

1. Zamrażanie. Dochodzi do formowania się kryształów lodu, co wywołuje wzrost stężenia i lepkości pozostałej fazy ciekłej. Po obniżeniu temperatury materiału do określonej wartości (Tg’) kończy się wzrost kryształów lodu. Pozostały roztwór międzykrystaliczny uzyskuje maksymalne stężenie substancji rozpuszczalnych i wykazuje cechy amorficzne. Dalsze obniżanie temperatury prowadzi do przechłodzenia zagęszczonej cieczy oraz szybkiego wzrostu jej lepkości. Pomiędzy kryształami lodu tworzy się struktura podobna do szkła.

Rys. 1. Wykres fazowy wody podczas zamrażania:
1 – roztwór wodny, 2 – lód + stężony roztwór wodny, 3 – lód + roztwór o maksymalnym stężeniu (roztwór amorficzny), 4 – bezpostaciowe ciało stałe tzw. szkliwo (glass), 5 – roztwór przesycony o konsystencji lepko-elastycznej (rubber state), Ts – krzywa rozpuszczalności, Tm – krzywa topnienia, Tg – krzywa przemiany szklistej

2. I faza suszenia sublimacyjnego (sublimacja lodu) . Podczas tego etapu może dojść do załamania się wewnętrznej struktury materiału, co jest zjawiskiem niekorzystnym. Zamrażanie powoduje rozdzielenie roztworu wodnego zawartego w produkcie na mieszaninę dwóch faz: kryształy lodu i zagęszczony roztwór wodny. Załamanie się struktury zachodzi w momencie, gdy lepkość matrycy spowodowana zbyt wysoką temperaturą staje się tak niska, że struktura traci swoją sztywność do tego stopnia, że pory zamykają się zanim zostaje zakończony główny proces suszenia. Obniża się wówczas przepuszczalność pary utrudniając suszenie, a także pogarsza się zdolność produktu do rehydracji. Wysublimowanie kryształów lodu powoduje, że nie zamrożona matryca traci szkielet utrzymujący jej sztywność. Temperatura, przy której następuje niszczenie struktury (Tc) pozostaje w ścisłym związku z temperaturą Tg’. Poniżej Tg’ lepkość nie zamrożonej matrycy waha się w granicach 103-108 Pa s), co zapewnia stabilność struktury suszonego materiału. Suszenie sublimacyjne na skalę przemysłową prowadzi się zazwyczaj w temperaturach wyższych od Tg’, co podnosi ryzyko zniszczenia struktury.

3. II faza suszenia sublimacyjnego (dosuszanie) do żądanej wilgotności końcowej następuje wraz z podwyższeniem temperatury materiału do dodatnich wartości. Cały lód powinien zostać wysublimowany w pierwszym okresie suszenia. Podczas dosuszania dochodzi do największego ubytku składników odżywczych oraz pogorszenia cech sensorycznych suszu, w związku z tym woda powinna być utrzymywana w stanie zeszklenia. Pozwala to na zatrzymanie reakcji chemicznych, a także minimalizuje skurcz tkanek, ze względu na wysoką lepkość matrycy (1012 Pa s). Temperatura materiału powinna zatem wzrastać zgodnie ze wzrostem wartości temperatury zeszklenia. Wartość temperatury zeszklenia wysuszonego materiału określa również maksymalną temperaturę zapewniającą stabilność produktu podczas przechowywania. Przekroczenie tej temperatury powoduje przejście amorficznej matrycy z bezpostaciowego ciała stałego w formę o konsystencji lepko-elastycznej. Wzrasta wówczas ruchliwość cząsteczkowa matrycy naruszając stabilność fizyko-chemiczną układu. W wysuszonym produkcie zwiększa się tempo reakcji enzymatycznych, nieenzymatycznego brunatnienia oraz procesów utleniania, następuje niszczenie struktury, aglomeracja i zbrylanie suszu jak również utrata związków zapachowych.

Znajomość charakterystycznych temperatur przemian fazowych żywności umożliwia dobór optymalnych parametrów sublimacji jak i późniejszego przechowywania produktów liofilizowanych, przy zachowaniu ich wysokiej jakości. Właściwości fizyczne uzyskanego suszu zależą w głównej mierze od temperatury procesu. Temperatura materiału w strefie sublimacji powinna być zatem niższa od początkowej temperatury topnienia kryształów lodu, utożsamianej z temperaturą zeszklenia roztworu międzykrystalicznego Tg’. Stanowi ona zarazem charakterystyczną dla danego surowca temperaturę punktu potrójnego, poniżej którego roztwór wodny nie może występować w fazie ciekłej jako trwałym stanie skupienia. Na podstawie temperatury Tg’ określa się również wartość ciśnienia roboczego w liofilizatorze. Ciśnienie w komorze suszenia powinno być niższe od ciśnienia cząstkowego pary wodnej będącego w stanie równowagi termodynamicznej z temperaturą zeszklenia Tg’. Zbyt wysoka temperatura procesu powoduje, że sublimacja zostaje częściowo zastąpiona parowaniem, co wiąże się ze znacznym pogorszeniem jakości produktu i wydłużeniem czasu suszenia. Należy również pamiętać, że zagłębianie strefy sublimacji powoduje podwyższenie temperatury tworzącej się warstwy wysuszonej, co często prowadzi do miejscowego przegrzania materiału i uszkodzeń termicznych.

Zastosowanie procesu liofilizacji

technologii żywności do wytwarzania produktów spożywczych. Po raz pierwszy zastosowano ten proces w latach 50-tych XX wieku w Stanach Zjednoczonych na zlecenie rządu, który zmierzał do wyprodukowania lekkich wagowo i bogatych w niezbędne składniki odżywcze produktów żywnościowych dla wojska i astronautów. Obecnie żywność taka jest produkowana komercyjnie i wykorzystywana przez ekstremalnych sportowców – podróżników, wspinaczy wysokogórskich i żeglarzy. Metodą tą otrzymywany jest susz o dobrych walorach sensorycznych, wysokiej retencji aromatu oraz nie zmienionej wartości odżywczej w stosunku do surowca. Do żywności takiej nie dodaje się środków konserwujących, co ma istotne znaczenie przy wytarzaniu „zdrowej” żywności, a obecność kryształków lodu w pierwszej fazie procesu zapewnia zachowanie kształtu. Liofilizowane produkty mogą być łatwo odtwarzane do stanu wyjściowego poprzez rehydrację. Żywność suszona sublimacyjnie może charakteryzować się zmienioną barwą, najczęściej następuje rozpad barwników tj. karotenoidy i chlorofil. Zachodzą reakcje Maillarda oraz utlenianie kwasu askorbinowego. Produkcja żywności na skalę przemysłową spotyka ograniczenia w postaci stosunkowo długiego czasu procesu i dużej energochłonności.

Z uwagi na swoje zalety proces suszenia sublimacyjnego ma szerokie zastosowanie w zapewnianiu trwałości i stabilności materiałów biologicznych. Ma to miejsce głównie przy produkcji szczepionek bakteryjnych i wirusowych. W przemyśle farmaceutycznym stosuje się liofilizację do przechowywania surowic, antybiotyków czy hormonów. Także konserwowanie plazmy i składników krwi jest przeprowadzane z zastosowaniem liofilizacji.

Preparaty tkankowe, służące do transplantacji chirurgicznych mogą być poddawane procesowi liofilizacji. Jako metoda przechowywania przeszczepów kostnych, liofilizacja została zaproponowana przez Kreuza i wsp. w roku 1951. Do dziś stosuje się techniki łączone ze sterylizacja radiacyjną, wprowadzone przez Tunera w roku 1956.

Liofilizacja umożliwia również wieloletnie przechowywanie szczepów mikrobiologicznych z zachowaniem ich pierwotnych właściwości. Z upływem czasu maleje jednak liczba żywych komórek, co prowadzi do wyselekcjonowania określonych populacji. Procesowi temu towarzyszy również duży efekt letalny oraz możliwość pojawienia się spontanicznych mutacji podczas przechowywania komórek. Uzyskany liofilizat powinien zawierać mniej niż 1% wody, która jest jednak niezbędna do ochrony białek przed degradacją i utrzymania żywotności przechowywanej hodowli.

Firmy farmaceutyczne stosują liofilizację do otrzymywania postaci ODT (z ang. oral disintegrating tablet) leków. Są to tabletki, które zgodnie z Farmakopeą powinny rozpadać się w czasie poniżej 3 minut, obecnie jednak uważa się, że ODT to tabletka rozpadająca się w czasie do 30 sekund. Powstają poprzez wytłoczenie kubków na tabletki w folii bazowej, zadozowanie do nich płynu, który zostanie poddany liofilizacji, a po przeprowadzeniu tego procesu folia bazowa z liofilizatem zostaje powleczona folią aluminiową. Taka tabletka jest bardzo krucha i wrażliwa na wilgoć, w związku z czym jej aplikacja musi odbyć się natychmiast po wyjęciu z blistra. Pozostające w sprzedaży preparaty mają luźne końcówki folii aluminiowej służące do jej zrywania z powierzchni blistra, co umożliwia użycie tabletki bez zniszczenia jej struktury.

Liofilizacja stosowana jest również przy produkcji preparatów kosmetycznych. Nie tylko chroni przed namnażaniem drobnoustrojów, ale też zabezpiecza przed rozkładem substancji biologicznych, związanym z działaniem mikroorganizmów. Dzięki niej unika się powstawania produktów toksycznych w wyniku reakcji środków konserwujących z tenzydami lub innymi substancjami zawartymi w kosmetykach. Jako składniki kosmetyków coraz częściej stosuje się substancje biologiczne, m.in. proteiny, a wśród nich hydrolizaty białek. Głównym ich źródłem są białka zwierzęce tj. kolagen. Zliofilizowany kolagen można wykorzystać przy produkcji kremów, maseczek, balsamów, masek i płatów kolagenowych.

technologii drewna i archeologii liofilizacja ma zastosowanie przy wyciąganiu drewna archeologicznego z wody. Przykładowo od wielu lat stosuje się impregnację glikolem polietylenowym i suszenie poprzez liofilizację w Centralnym Muzeum Morskim w Gdyni jako metodę zabezpieczania mokrego drewna wydobywanego m.in. z dna Bałtyku. Również zalane i zawilgocone zbiory biblioteczne można osuszać stosując liofilizację.

Autor: Karolina Podsiadły

Literatura:
1. Ciurzyńska A., Lenart A., Siemiątkowska M.: Wpływ odwadniania osmotycznego na barwę i właściwości mechaniczne liofilizowanych truskawek. Acta Agrophysica 2011, 17(1):17-32
2. Gawlik P.: Liofilizacja żywności w aspekcie przemian fazowych roztworów amorficznych., www.ppr.pl 17.09.2001
3. Górska C., Mendrycka M.: Możliwości zastosowania liofilizacji do przedłużania trwałości komponentów biologicznych używanych do produkcji kosmetyków. Med. Dośw. Mikrobiol. 2006, 58:169-177
4. Nawrocki T.: Szybko, szybko, coraz szybciej – nowe postacie leków szybko działających. Aptekarz Polski (online) 2009, 31/9
5. Połomska X., Wojtatowicz M., Żarowska B., Szołtysik M., Chrzanowska J.: Skrining podłoży do produkcji liofilizowanych szczepionek drożdżowych dla serowarstwa. Acta Sci. Pol., Biotechnologia 2007 6(3):3-14
6. Słomiński J., Kwiatkowski K.: Przeszczepy kostne Pol. Merk. Lek. 2006, XXI, 126:507-510