Autor: Anna Kurcek
Wszystkie komórki żywych organizmów posiadają zdolność do podziałów. Przebiegają one w ściśle uporządkowany sposób, którego typ zależy od pełnionej funkcji.
Jako pierwsze dzieli się jądro komórkowe oraz zawarta w nim informacja genetyczna (kariokineza). Dopiero potem zachodzi cytokineza – dotycząca cytoplazmy i znajdujących się w niej organelli.
Pomiędzy podziałami komórka regeneruje się, gromadzi substancje odżywcze oraz materiał genetyczny i w ten sposób przygotowuje się do dalszych przemian. Ten stan, czyli interfaza, zajmuje aż 90% jej cyklu życiowego.
Najpowszechniejszym typem kariokinezy jest mitoza (M), składający się z czterech etapów podział pośredni. Zachodzi ona w komórkach somatycznych – budujących dany organizm. Prowadzi do utworzenia dwóch komórek potomnych, stanowiących dokładne kopie komórki macierzystej. Odgrywa bardzo ważną rolę w procesach wzrostowych i regeneracyjnych organizmów. Umożliwia także rozmnażanie wegetatywne oraz zwiększenie liczby eukariotycznych, jednokomórkowych osobników.
Profaza – faza przygotowawcza
Pierwsze przemiany dotyczą zawartej w jądrze chromatyny. Ulega ona kondensacji i tworzy pałeczkowate struktury zwane chromosomami, składające się z dwóch jednakowych części, czyli chromatyd siostrzanych, które połączone są ze sobą centromerem.
Kondensacja chromosomów nie wpływa na strukturę molekularną włókien chromatynowych. Zachodzi ona z udziałem dwóch kompleksów białkowych – kohezyn (warunkujących przyleganie do siebie chromatyd siostrzanych) i kondensyn (utrzymujących odpowiedni stopień kondensacji, trwający od metafazy do anafazy).
W profazie tworzy się również wrzeciono kariokinetyczne. W komórkach zwierzęcych występuje tzw. wrzeciono astralne – powstające z udziałem centrosomów. Są one odpowiedzialne za formowanie się mikrotubul budujących włókna wrzeciona podziałowego. U roślin wyższych nie zaobserwowano istnienia takich centrów mitotycznych. Przestrzeń otaczająca jądro wypełniona jest u nich losowo zorientowanymi mikrotubulami, które podczas podziałów układają się równolegle względem siebie i tworzą w ten sposób wrzeciono kariokinetyczne. Jego końce zwrócone ku zewnętrznym biegunom komórki oznaczane są minusem. Znakiem plus opisuje się końce zorientowane w kierunku środka komórki.
Przejście do następnego etapu wyznacza rozpad otoczki jądrowej. Budujące ją błony – zewnętrzna i wewnętrzna – łączą się ze sobą tworząc w ten sposób pęcherzyki, które następnie wędrują do cytoplazmy. Zanikowi kariolemmy towarzyszą również zmiany w cytoszkielecie, a wszystkie organelle rozsuwają się na peryferie komórki. Struktura jąderka ulega natomiast rozluźnieniu. Budujący je składnik granularny przemieszcza się do cytoplazmy. Składnik fibrylarny gromadzi się na powierzchni chromosomów i razem z nimi wędruje w kierunku jąder potomnych, gdzie posłuży do odtworzenia jąderka w nowo powstałych komórkach.
Rys. 1. Profaza
Metafaza – ułożenie się chromosomów w płytce równikowej
Podczas metafazy dochodzi do ostatecznego uformowania się włókien wrzeciona podziałowego. Łączą się one z chromosomami za pośrednictwem białkowych struktur – kinetochorów, w taki sposób, aby każda z chromatyd siostrzanych związana była z mikrotubulami wiodącymi do przeciwnych biegunów komórki. Chromosomy ustawiają się w płaszczyźnie równikowej lub inaczej płytce metafazalnej. Ruch ten nazywa się kongresją.
Rys. 2. Metafaza
Anafaza – faza ruchu
Podczas tej fazy następuje podział centromerów i rozpad każdego chromosomu na dwie chromatydy, odtąd zwane chromosomami potomnymi. Wędrują one wzdłuż wrzeciona podziałowego na peryferie komórki. Ruch ten jest wynikiem skracania mikrotubul (anafaza A) oraz zwiększania się przestrzeni między dwoma biegunami (anafaza B).
W tym czasie zawiązuje się w komórce wrzeciono cytokin etyczne, odpowiedzialne za podział cytoplazmy oraz znajdujących się w niej organelli.
Za początek anafazy uznaje się moment pęknięcia ostatniego centromeru.
Rys. 3. Anafaza
Telofaza – faza kończąca
Rozpoczyna się, kiedy wszystkie chromosomy potomne osiągną maksymalny stopień oddalenia, to znaczy znajdą się na dwóch różnych biegunach komórki. Zanikają wtedy włókna wrzeciona kariokinetycznego, odtwarza się natomiast błona jądrowa i jąderko, a chromosomy ulegają despiralizacji do chromatyny. W komórce powstają zatem dwa jądra potomne o takiej samej liczbie chromosomów i informacji genetycznej, co ulegająca podziałowi komórka macierzysta.
Na tym etapie dochodzi również do cytokinezy.
U zwierząt tworzy się pierścień kurczliwy, który zaciska się w płaszczyźnie równikowej, tworząc w ten sposób przewężenie zwane bruzdą podziałową. Znajdujące się pod nią pęcherzyki siateczki śródplazmatycznej biorą udział w odtworzeniu błony komórkowej. W ten sposób cytoplazma dzieli się na dwie komórki potomne.
W komórkach roślinnych powstaje struktura zwana fragmoplastem. Jest ona odpowiedzialna za transport pęcherzyków Aparatu Golgiego, które układają się w płaszczyźnie równikowej komórki i dzięki swojej zawartości tworzą tzw. blaszkę środkową. Pełni ona rolę spoiwa łączącego nowe ściany komórkowe, tworzone przez sąsiadujące ze sobą komórki.
Rys. 4. Telofaza
Literatura:
• Corinne Stocklet„Biologia – Ilustrowana Encyklopedia Szkolna”, przekład Tomasz Misiak, Wydawnictwo RES POLONA, Łódź 1994;
• Waldemar Lewiński, Jolanta Walkiewicz „Biologia 1, podręcznik dla klasy pierwszej liceum ogólnokształcącego”; Wydawnictwo „OPERON” 1998;
• Ewa Pyłka-Gutowska „Biologia. Vademecum Maturzysty”; Wydawnictwo „Oświata”; Warszawa 2002;
• Stanisława Rogalska, Jolanta Małuszyńska, Maria J. Olszewska „Podstawy cytogenetyki roślin” Wydanie II uaktualnione; Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 2005;
• Wilhelm Grzesiak, Arkadiusz Marian Kawęcki „Genetyka Zwierząt – przewodnik do ćwiczeń”; Szczecin 1998;