Nutraceutyki

Autor: Izabela Podgórska, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Za nutraceutyki uważa się zarówno poszczególne składniki żywności, jak i substancje dodatkowe, a także produkty spożywcze oraz suplementy, których spożycie może pozytywnie wpływać na funkcjonowanie organizmu i zmniejszać ryzyko wystąpienia chorób cywilizacyjnych. Termin nutraceutyki powstał z połączenia dwóch słów: nutrition (żywność) i farmaceutical (farmaceutyki).

Pojęcie nutraceutyki zostało wprowadzone w roku 1979 w Stanach Zjednoczonych – przez Fundację do Spraw Innowacji w Medycynie. Zdefiniował je ostatecznie w 1999 roku Zeisel: „dodatki dietetyczne, które dostarczają skoncentrowaną formę danego bioaktywnego składnika z pożywienia, podawanego w postaci innej niż pożywienie, używane w celu poprawy zdrowia, w dawkach przewyższających te, które mogą być otrzymane z normalnej żywności”.

Głównym źródłem nutraceutyków są przede wszystkim produkty pochodzenia roślinnego, w mniejszym stopniu produkty pochodzenia zwierzęcego i mikroorganizmy.

Wśród nutraceutyków na szczególną uwagę zasługują właśnie substancje pochodzenia roślinnego tzw. fitonutraceutyki, do których należą: flawonoidy, karotenoidy, saponiny i inne. Dotychczas zidentyfikowano ponad 900 substancji fitochemicznych, które bada się jako potencjalne nutraceutyki.

Potencjalnym źródłem nutraceutyków roślinnych są następujące wtórne metabolity roślin:
– karotenoidy w zielonych i żółtych owocach oraz warzywach,
– glukozynolany w kapuście i warzywach korzeniowych,
– polifenole w owocach, warzywach i ich przetworach,
– terpeny w owocach cytrusowych, przyprawach i ziołach,
– związki siarczkowe w cebuli, czosnku i porach,
– fitosterole w nasionach roślin oleistych,
– fitoestrogeny w soi, ziarnach zbóż i nasionach lnu.

Postaci nutraceutyków mogą być różne: pojedyncze izolowane składniki spożywcze w postaci kapsułek, tabletek, wyciągów itp., dietetyczne dodatki do żywności, odżywki, żywność otrzymywana metodami technologii genetycznej, produkty ziołowe, przetwory spożywcze. Produkty te mają specjalne receptury, są specjalnie przetwarzane, przeznaczone jako dieta dla pacjentów, którzy skarżą się na dolegliwości wynikające z niedoborów pewnych składników w normalnej diecie lub mają ograniczoną zdolność przyjmowania i wchłaniania pewnych składników odżywczych z niektórych produktów żywnościowych.

Otrzymywanie nutraceutyków

Podstawowym sposobem uzyskiwania substancji biologicznie czynnych jest otrzymywanie roślinnych ekstraktów, czy preparatów z tkanek roślinnych, zawierających jeden lub kilka składników wyizolowanych po zadziałaniu odpowiednim rozpuszczalnikiem. Metabolity wtórne wytwarzane są przez rośliny z niewielką wydajnością, a ich zawartość stanowi często mniej niż 1% suchej masy. Pomimo rozwoju nowoczesnych technologii i postępu w chemicznej syntezie substancji o działaniu analogicznym do związków naturalnych wytwarzanych przez rośliny, ekstrakcja tych związków z organizmów roślinnych pozostaje wciąż głównym sposobem ich pozyskiwania. Natężenie badań nad produkcją roślinnych metabolitów wtórnych jest konsekwencją odkrycia lepszej przyswajalności naturalnego produktu. Obecnie naturalne substancje roślinne uzyskiwane są przy wykorzystaniu metod biotechnologicznych. Dzięki opracowaniu technik bioreaktorowych możliwe stało się zwiększenie biomasy roślin i co za tym idzie, produkowanych przez nie metabolitów wtórnych. Rozwój metod biotechnologicznych pozwolił na skuteczniejsze izolowanie naturalnych składników z materiału roślinnego, bądź odzyskiwanie ich z podłoża hodowlanego. Dzięki zastosowaniu procesów biosyntetycznych w hodowlach tkanek roślinnych możliwe jest otrzymanie czystych chemicznie i jednorodnych substancji biologicznie czynnych z surowców naturalnych.

Żywność źródłem nutraceutyków

Spośród nutraceutyków zawartych naturalnie w żywności poszukiwane i powszechnie spożywane są te, które wspierają wydolność fizyczną oraz funkcje układu pokarmowego, krążenia, a także układu odpornościowego.

Ze względu na właściwości nutraceutyków można wymienić następujące grupy żywności:
• poprawiającą funkcjonowanie układu pokarmowego – jogurty i napoje probiotyczne (bakterie kwasu mlekowego), błonnik pokarmowy;
• zmniejszającą nadwagę i otyłość – żywność o obniżonej zawartości cukru i tłuszczu, zioła jako źródło składników zmniejszających apetyt (np. kwas HCA, błonnik pokarmowy), przyspieszających spalanie tkanki tłuszczowej (np. L-karnityna), poprawiające metabolizm węglowodanów (np. chrom);
• zmniejszającą ryzyko chorób krążenia – oliwa z oliwek, oleje roślinne, olej rybi, soja, tłuszcze do smarowania pieczywa (źródło fitosteroli, stanoli, kwasów tłuszczowych n-3, błonnika pokarmowego, flawonoidów i polifenoli, peptydów, kwasu γ-aminomasłowego – GABA);
• zapobiegającą osteoporozie – soja, napoje wzbogacane o witaminy (źródło wapnia, magnezu, prebiotyków);
• zmniejszającą ryzyko chorób nowotworowych – soja, pełnoziarniste pieczywo, wyroby mączne; batoniki musli (źródło izoflawonów, błonnika pokarmowego), zielona herbata (źródło katechin);
• poprawiającą wydolność psychofizyczną – niektóre soki, napoje owocowe, napary ziół i inne napoje bezalkoholowe (energetyzujące i izotoniczne), zawierające kofeinę, taurynę, glukuronolakton, cukry, kompleks witamin i składników mineralnych.

Pozytywny wpływ takiej żywności na zdrowie zależy m.in. od tego, czy spożywa się ją regularnie, we właściwej ilości i z właściwą częstotliwością oraz od tego, czy w diecie występują inne składniki, z którymi nutraceutyki mogłyby wchodzić w interakcje, co mogłoby zwiększać lub zmniejszać ich oddziaływanie prozdrowotne.

Przyszłość produkcji nutraceutyków i żywności funkcjonalnej

Popyt na nutraceutyki i żywność funkcjonalną wskazuje na ich dalszy intensywny rozwój. Produktami takimi są zainteresowani zarówno konsumenci, jak i producenci żywności. W dalszym rozwoju nutraceutyków i żywności funkcjonalnej z pewnością znacząca rolę będą odgrywać badania naukowe. Wiele składników żywności funkcjonalnej jest znanych z ich działania prozdrowotnego, ale jeszcze większa grupa związków jest mało lub niezupełnie poznana pod względem ich właściwości prozdrowotnych. Potrzebne jest opracowanie odpowiednich metod identyfikacji samych substancji oraz biomarkerów charakterystycznych dla każdej z nich w organizmie człowieka.

Istnieją też pewne wątpliwości w odniesieniu do szerokiego stosowania żywności funkcjonalnej oraz nutraceutyków. Wielu specjalistów obawia się, że żywność funkcjonalna jest zbytnio przesycona dodawanymi składnikami odżywczymi i funkcjonalnymi. Dlatego też niezbędne są badania rozstrzygające, które dodatki do żywności zawierające substancje biologicznie aktywne i jakie ich ilości są korzystne lub z drugiej strony wręcz szkodliwe dla ludzi w różnym wieku i o różnym stanie zdrowia. Dotyczy to zwłaszcza tych składników, które powinny być stosowane regularnie i w długim okresie czasu. Dalszy rozwój tych produktów spowoduje pojawienie się nowych regulacji prawnych dbających o bezpieczeństwo konsumenta.

Literatura:
1. Ciepłucha K.: Nutraceutyki. Panacea, Nr 2 (7), 11-13, 2004.
2. Jaworska-Łuczak B., Wiśniewska I.: Żywność funkcjonalna. Aptekarz Polski, nr 59/37, 2011.
3. Lutomski J.: Zioła, fitofarmaceutyki i nutraceutyki. Postępy Fitoterapii. 1: 4-6, 2000.
4. Olędzka R.: Nutraceutyki, żywność funkcjonalna – rola i bezpieczeństwo stosowania. BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XL, 1: 1 – 8, 2007.
5. Saluk – Juszczak J., Kołodziejczyk J., Babicz K., Królewska K.: Żywność funkcjonalna – rola nutraceutyków w profilaktyce chorób krążenia. Kosmos. Problemy nauk biologicznych, Tom 59, Nr. 3 – 4: 527 – 538, 2010.