Nieswoiste zapalenia jelit

Autor: Agnieszka Krawczyk

Nieswoiste zapalenia jelit (NZJ) są grupą przewlekłych, nieuleczalnych, autoimmunologicznych chorób zapalnych układu pokarmowego, przebiegających z samoistnymi okresami remisji, w których obserwuje się łagodzenie bądź całkowite ustąpienie objawów choroby przeplatanych okresami zaostrzeń, czyli nawrotów choroby charakteryzujących się zazwyczaj ciężkim przebiegiem. Przyczyny nawrotów choroby jak i patogeneza pozostają nieznane. Przypuszcza się, że wkład w powstawanie choroby mają czynniki immunologiczne, genetyczne oraz środowiskowe [Fiocchi, 1998]

Wśród NZJ wyróżnia się dwie główne jednostki chorobowe, takie jak choroba Leśniowskiego – Crohna (chL-C) oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG), które różnią się przede wszystkim lokalizacją zmian zapalnych oraz odmiennym obrazem endoskopowym i przebiegiem klinicznym [Satsangi i in., 1996].

1. Objawy i przebieg

Objawy choroby różnią się w zależności od lokalizacji, rozległości i stopnia zaawansowania zmian zapalnych w przewodzie pokarmowym oraz od jednostki chorobowej [Matricon i in., 2010]. Cechą wspólną NZJ są kurczowe bóle brzucha i długotrwałe biegunki.

1.1 Wrzodziejące Zapalenie Jelita

Główną cechą charakteryzującą WZJG jest rozległy, przewlekły proces zapalny ograniczający się do błony śluzowej jelita grubego. Zajęte odcinki jelita stanowią jednorodny ciąg zmian chorobowych i nie są one oddzielone zdrowymi fragmentami, co jest cechą odróżniającą WZJG od chL-C [Eder i in., 2013]. Proces zapalny zawsze obejmuje odbytnicę, ponadto w zależności od stopnia zaawansowania choroby zmiany zapalne mogą się również rozprzestrzeniać do esicy (40-50% chorych) lub na całą długość jelita grubego (20% chorych). W badaniu endoskopowym zmiany chorobowe występują w postaci licznych, krwawiących nadżerek i owrzodzeń, błona śluzowa jelita jest zaczerwieniona, krucha, obrzęknięta, z wybroczynami, o granulowanej powierzchni oraz z zatartym rysunkiem naczyniowym [Torres i in., 2012; Eder i in., 2013].

Wśród objawów klinicznych charakteryzujących chorobę należy wymienić przede wszystkim krwiste, długotrwałe biegunki. Ponadto występują silne bóle brzucha, osłabienie, utrata masy ciała, tkliwość jamy brzusznej, stany podgorączkowe czy utrata łaknienia [Rao i in., 1998; Collins i Rhodes 2006]. W przebiegu NZJ często występują także objawy pozajelitowe, a są to w przypadku WZJG głównie: problemy stawowe takie jak: ból, tkliwość, sztywność czy zapalenie stawów, choroby skóry (rumień guzowaty, zgorzelinowe zapalenie skóry), choroby wątroby, zapalenie przewodów żółciowych, osteoporoza czy kamica nerkowa. [http://j-elita.org.pl/powiklania/pozajelitowe/] Ponadto często obserwuje się takie powikłania jak: polipowatość jelita, toksyczne rozdęcie okrężnicy [Łodyga i in., 2012] czy najpoważniejsze, odległe w czasie – rak jelita grubego, na którego ryzyko zachorowania przez osoby chore na WZJG jest nawet do 20 razy większe niż w populacji ogólnej i może sięgać nawet 30% po 40 latach choroby [Eaden, 2000]. W badaniach laboratoryjnych obserwuje się znaczy spadek hemoglobiny i żelaza, leukocytozę, hipoalbuminemię, trombocytozę, czy podwyższone markery stanu zapalnego, takie jak odczyn Biernackiego (OB) czy białko ostrej fazy (CRP). Z kolei badania serologiczne często (nawet w przypadku 80% chorych) wykazują podwyższone miano przeciwciał przeciwko cytoplazmie neutrofili (pANCA) [Kosińska, 2006].

1.2 Choroba Leśniowskiego-Crohna

Cechą charakterystyczną chL-C, odróżniającą od WZJG jest możliwość wystąpienia stanu zapalnego na całej długości układu pokarmowego, począwszy od jamy ustnej, poprzez jelito cienkie, aż do odbytu. Najczęstszą lokalizacją zmian chorobowych jest końcowy odcinek jelita krętego, a także jelito cienkie czy jelito grube. Zmiany w obrębie żołądka czy przełyku są obserwowane nieco rzadziej. W chorobie Leśniowskiego-Crohna obserwuje się odcinkowość zmian – odcinki zmienione chorobowo zwykle są oddzielone fragmentami tkanki przebiegającymi bez stanu zapalnego, zupełnie zdrowymi [Bartnik, 2007] .

W przeciwieństwie do WZJG, proces zapalny nie jest ograniczony jedynie do błony śluzowej, może on występować w całej grubości ściany jelita – od błony śluzowej, aż do błony surowiczej [http://j-elita.org.pl/choroba-lesniowskiego-crohna]. W badaniu endoskopowym obserwuje się zmiany aftoidalne, blizny, owrzodzenia, deformacje, nierówną powierzchnię błony śluzowej tzw. „kocie łby”, brukowanie, zwężenia [Łodyga i in., 2012]

Choroba zazwyczaj objawia się silnymi bólami brzucha, brakiem apetytu, gorączką, znaczną utratą masy ciała, wodnistymi biegunkami czy wymiotami. Bardzo charakterystyczne dla chL-C są zmiany okołoodbytnicze takie jak ropnie, przetoki, szczeliny. Często w miejscu zmian patologicznych wyczuwalny jest guz, zlokalizowany zazwyczaj w obrębie prawego dołu biodrowego [Sands, 2004; Bartnik, 2007].

W badaniach laboratoryjnych obserwuje się podwyższone wskaźniki stanu zapalnego, takie jak OB czy CRP, niedokrwistość z niedoboru witaminy B12, leukocytozę. W przebiegu chL-C charakterystycznym wskaźnikiem serologicznym jest podwyższone miano przeciwciał przeciwko drożdżom Saccharomyces cerevisiae (pASCA) obserwowane u ok. 60% chorych [Łodyga i in. 2012].

2. Epidemiologia

Obydwie jednostki chorobowe mogą się ujawnić w dowolnym wieku, jednak najczęściej chorują osoby młode między 20 a 30 rokiem życia. Drugi szczyt zachorowalności przypada między 50 a 70 rokiem życia. W ostatnich latach zaobserwowano zdecydowanie częstszą zapadalność na NZJ wśród dzieci przed ukończeniem 18. roku życia [Iwańczak i Iwańczak, 2009]. Nieswoiste zapalenia jelit dotyczą częściej ludzi rasy białej niż czarnej [Deveaux i in., 2005].

W publikacji Lakatosa z 2006 roku, zawierającej dane epidemiologiczne osób z nieswoistymi zapaleniami jelit, zachorowalność na WZJG na całym świecie kształtowała się w granicach 0,5 do 24,5 przypadków na 100 000 osób, natomiast na chL-C 0,1 do 16 przypadków na 100 000 osób rocznie. Najwyższe wskaźniki dominowały przede wszystkim w krajach rozwiniętych [Lakatos 2006]. Szczegółowe dane z 2012 roku wykazują rosnący trend zachorowalności na NZJ, przede wszystkim zwiększony udział osób z chorobą Crohna. I tak najwyższa roczna zapadalność na WZJG kształtuje się na poziomie: 24,3 na 100 000 osób w Europie, 6,3 na 100 000 osób w Azji i na Bliskim Wschodzie a 19,2 na 100 000 osób w Ameryce Północnej. Z kolei najwyższa roczna zapadalność na chL-C przedstawia się następująco: 12,7 na 100 000 osób w Europie, 5,0 na 100 000 osób w Azji i na Bliskim Wschodzie oraz 20,2 na 100 000 osób w Ameryce Północnej [Molodecky i in., 2012].

3. Etiopatogeneza

3.1 Czynniki genetyczne

Przyczyny powstawania NZJ wciąż nie są znane. Przypuszcza się, że są one związane z korelacją trzech głównych czynników: genetycznych, immunologicznych i środowiskowych (ryc 1.) Ponadto fakt, iż choroby te występują głównie w krajach wysoko rozwiniętych, skłania do przypuszczeń, że wzrost uprzemysłowienia, stosowanie szczepień ochronnych i antybiotyków, poprawa stanu higieniczno-sanitarnego, sterylna, silnie przetworzona żywność mogą znacząco przyczyniać się do powstawania NZJ. Wymienione czynniki powodują, iż opóźnia się ekspozycja na antygeny pokarmowe, bakteryjne, pasożytnicze czy grzybicze we wczesnym okresie życia, a co za tym idzie następuje zmniejszenie stymulacji układu odpornościowego oraz prowadzi to do istotnej dysbiozy mikroflory jelitowej, co w efekcie przyczynia się do powstawania patologicznej odpowiedzi immunologicznej i ataku skierowanego przeciwko własnym tkankom oraz bakteriom naturalnie występującym w obrębie przewodu pokarmowego, które w organizmie zdrowego człowieka nie są atakowane przez układ odpornościowy [Logan i Bowlus, 2010].


Ryc. 1 Czynniki biorące udział w patogenezie NZJ [Schemat własny]

Na podstawie wieloletnich badań, zaobserwowano, że duży wkład w patogenezę NZJ mogą mieć czynniki genetyczne. Za udziałem genów zarówno w chL-C jak i WZJG przemawia fakt, iż choroby te często występują u osób spokrewnionych. Zwiększona zachorowalność wahająca się nawet do 40% jest obserwowana wśród członków rodziny, przede wszystkim u krewnych I stopnia [Farmer i Michener, 1986]. Wśród bliźniąt jednojajowych wartość zachorowalności wzrasta nawet do 50% w przypadku chL-C [Halfvarson i in., 2003].

Do tej pory ustalono, że geny podatności na NZJ są położone na chromosomach 1, 5, 6, 12, 14, 16 i 19 [Ahmad i in., 2004]. Szczególnie wyraźną korelację zaobserwowano w chL-C, z którą kojarzony jest gen NOD2/CARD15 położony na chromosomie 16 [Mathew i Lewis, 2004]. Stwierdzono, że obecność jednej mutacji w obrębie tego genu, występuje aż u połowy chorych na chL-C natomiast obecność dwóch zmutowanych alleli zwiększa ryzyko zachorowalności nawet 40-krotnie a przebieg choroby jest w tym przypadku cięższy i bardziej podatny na powikłania [King i in., 2006; Bartnik, 2007].

W przypadku WZJG uwarunkowania genetyczne wydają się być słabsze niż w przypadku chL-C. [Brant i Shugart, 2004] Do tej pory nie udało się zlokalizować konkretnego genu odpowiedzialnego za patogenezę tej jednostki chorobowej. Wykazano jednak, że WZJG wiąże się z występowaniem specyficznych przeciwciał zgodności tkankowej (HLA) [http://j-elita.org.pl/przyczyny-choroby/czynniki-genetyczne/].

3.2 Czynniki immunologiczne

Obecnie, uważa się, że nieprawidłowe działanie układu immunologicznego ma największy udział w patogenezie nieswoistych zapaleń jelit. Układ odpornościowy wytwarza przeciwciała skierowane przeciwko własnym tkankom przewodu pokarmowego, co wywołuje chroniczne zapalenie i trwałe uszkodzenie błony śluzowej. U osób chorych na NZJ stwierdza się wzmożoną aktywację limfocytów T-pomocniczych (Th) o fenotypie CD4+, które z kolei wytwarzają nadmiar cytokin, odpowiedzialnych za rozwój zapalenia jelita [Andoh i in., 2007]. W WZJG przeważa subpopulacja limfocytów Th2 produkujących interleukiny przeciwzapalne, natomiast w przypadku chL-C główne znaczenie ma subpopulacja komórek Th1 o charakterze prozapalnym [Ye i Lim, 2010]

3.3 Czynniki środowiskowe

Do czynników środowiskowych biorących udział w patogenezie NZJ należy zaliczyć szeroki wachlarz nawyków i zachowań powodujących zachwianie naturalnej flory bakteryjnej układu pokarmowego, jak i czynniki podtrzymujące i wywołujące stan zapalny jelit. Wśród tych aspektów istotną rolę przypisuje się poprawie stanu higienicznego w społeczeństwie, stosowanie antybiotyków i szczepień ochronnych, uzdatnianie wody pitnej, oraz zmiany w stylu odżywiania, przede wszystkim nadmierne spożycie cukru rafinowanego, tłuszczów nasyconych oraz wysoko przetworzonej żywności [Lakatos, 2006].

Czynniki te powodują opóźnioną ekspozycję antygenów drobnoustrojów we wczesnym okresie życia, co w konsekwencji prowadzi do słabej stymulacji układu odpornościowego i gorzej rozwiniętych mechanizmów obronnych, biorących udział w zwalczaniu infekcji w dorosłym życiu. [Logan i Bowlus, 2010] Ponadto stosowanie antybiotyków sprawia, że eliminowane są nie tylko chorobotwórcze drobnoustroje, ale także takie, które stanowią autonomiczną mikroflorę jelita, niezbędną do prawidłowego funkcjonowania przewodu pokarmowego. Wszystkie te zachowania prowadzą do poważnego zachwiania równowagi mikroflory jelitowej, co znacząco sprzyja powstawaniu NZJ.

Wśród czynników środowiskowych biorących udział w patogenezie WZJG i chL-C zwraca się także dużą uwagę na dym papierosowy. W wielu badaniach obserwuje się korelację pomiędzy zachorowalnością na NZJ a uzależnieniem od palenia papierosów. W przypadku chL-C zaobserwowano wzrost zachorowalności u nałogowych palaczy, natomiast w przypadku WZJG udowodniono, że palenie wpływa na zmniejszenie prawdopodobieństwa zapadnięcia na chorobę a także łagodzenie objawów w okresie zaostrzenia [Kosińska, 2006].

W aspektach patogenezy NZJ niejednokrotnie wymienia się również stres psychiczny jako jedną z przyczyn powstawania tych chorób, jednak dotychczasowe badania nie wykazały jednoznacznego wpływu tego czynnika. Co prawda, zaobserwowano, że osoby chorujące zarówno na WZJG jak i chL-C są osobami nadwrażliwymi, łatwo poddającymi się sytuacjom stresowym a nawroty choroby często są kojarzone z urazem psychicznym, trudną sytuacją życiową czy silnym stresem, jednak przypuszcza się, że sam stres nie jest sprawcą tych chorób [http://j-elita.org.pl/przyczyny-choroby/czynniki-psychosomatyczne/].Może on jedynie zaostrzać objawy lub prowadzić do nawrotów wskutek pobudzającego wpływu stresu na motorykę układu pokarmowego, powodowaniu zmian wydzielniczych w błonie śluzowej jelita i zwiększaniu jej przepuszczalności prowadzącej do aktywacji komórek tucznych i uszkodzenia mucyny czy negatywnego wpływu na zdolność regeneracji błony śluzowej żołądka [Konturek i in., 2011] .

Należy podkreślić, iż żaden z czynników środowiskowych nie jest w stanie samodzielnie indukować NZJ. Może jedynie mieć udział w nawracaniu zaostrzeń choroby i podtrzymywaniu stanów zapalnych. Aby doszło do zachorowania na WZJG lub chL-C czynniki środowiskowe muszą współdziałać z bodźcami immunologicznymi i genetycznymi [Bartnik i Wejman, 2011].
Literatura:
1. Andoh A, Ogawa A., Bamba S., Fujiyama Y. 2007: Interaction between interleukin-17-producing CD4+ T cells and colonic subepithelial myofibroblasts: what are they doing in mucosal inflammation? Journal of gastroenterology 42; 17:29-33
2. Bartnik W., Wejman J. 2011 : Etiopatogeneza nieswoistych zapaleń jelit: Atlas kliniczno-patologiczny nieswoistych chorób zapalnych jelit Termedia Wydawnictwo Medyczne, Poznań 2011, s.18
3. Bartnik W. 2007: Wytyczne postępowania w nieswoistych chorobach zapalnych jelit, Przegląd Gastroenterologiczny; 2 (5): 215-229
4. Brant S.R., Shugart Y.Y. 2004: Inflammatory bowel disease gene hunting by linkage analysis: rationale, methodology, and present status of the field. Inflammatory Bowel Disease; 10:300-311
5. Collins P., Rhodes J. 2006: Ulcerative colitis: diagnosis and management. BMJ, 333(7563): 340-343
6. Deveaux P.G., Kimberling J., Galandiuk S. 2005. Crohn’s disease: Presentation and severity compared beetwen black patients and white patients. Disease of the Colon & Rectum, Vol 48 No 7 1404-1409
7. Eaden J., Abrams K., Ekbom A. , Jackson E., Mayberry J. 2000: Colorectal cancer prevention in ulcerative colitis: a case-control study. Aliment Pharmacol Ther. 14(2):145-53.
8. Eder. P, Łodyga M., Łykowska-Szuber L., Bartnik W., Durlik M., Gonciarz M., Kłopocka M., Linke K., Małecka-Panas E., Radwan P., Rydzewska G. 2013: Wytyczne Grupy Roboczej Konsultanta Krajowego w dziedzinie Gastroenterologii i Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii dotyczące postępowania z pacjentem z wrzodziejącym zapaleniem jelita, Przegląd Gastroenterologiczny, 8 (2013), s. 1-20
9. Farmer R.G, Michener W.M. 1986: Association of inflammatory bowel disease in families. Front Gastrointest Res; vol 11:17–26
10. Fiocchi C. 1998. Inflammatory bowel disease: etiology and pathogenesis. Gastroenterology, 115(1):182-205
11. Halfvarson J., Bodin L., Tysk C., Lindberg E., Jarnerot G. 2003: Inflammatory bowel disease in a Swedish twin cohort: a long-term follow-up of concordance and clinical characteristics, Gastroenterology (7):1767-73
12. Iwańczak B. i Iwańczak F.2009: Zmienność epidemiologiczna i kliniczna zapaleń jelit u dzieci. Pediatria Współczesna; 11(2) 63-66
13. King K., Sheikh M.F, Cuthbert A.P, Fisher S.A., Onnie C.M., Mirza M.M., Pattni R.C., Sanderson J., Forbes A., Mansfield J., Lewis C.M., Roberts R.G., Mathew C.G. 2006: Mutation, selection, and evolution of the Crohn disease susceptibility gene CARD15. Human mutation, 27(1):44-54
14. Konturek P.C., Brzozowski T., Konturek S.J. 2011: Stress and the gut: pathophysiology, clinical consequences, diagnostic approach and treatment options. Journal of Physiology and Pharmacology; 62,6: 591 –599
15. Kosińska B. 2006: Diagnostyka Laboratoryjna Nieswoistych Zapaleń Jelit, Nowiny Lekarskie 2006, 75, 4, 382-388
16. Lakatos P.L. 2006: Recent trends in the epidemiology of inflammatory bowel diseases: up or down ?” World J. Gastroenterol.;12:6102–6108
17. Logan I., Bowlus C.L. 2010: The geoepidemiology of autoimmune intestinal diseases. Autoimm Rev.; 9:372-378
18. Łodyga M., Eder P., Bartnik W., Gonciarz M., Kłopocka M., Linke K., Małecka-Panas E., Radwan P., Reguła J., Rydzewska G., 2012. Wytyczne Grupy Roboczej Konsultanta Krajowego w dziedzinie Gastroenterologii i Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii dotyczące postępowania z pacjentem z chorobą Leśniowskiego-Crohna, Przegląd Gastroenterologiczny 7 (2012), s. 317-338
19. Matricon J., Barnich N., Ardid D. 2010. Immunopathogenesis of Inflammatory Bowel Disease, Self Nonself.; 1(4): 299–309.
20. Molodecky N.A., Soon I.S., Rabi D.M., Ghali W.A., Ferris M., Chernoff G., Benchimol E.I., Panaccione R., Ghosh S., Barkema H.W., Kaplan G.G, 2012: Increasing incidence and prevalence of the inflammatory bowel diseases with time, based on systematic review, Gastroenterology, 142(1):46-54.
21. Rao S.S. Holdsworth C.D., Read N.W, 1998.: Symptoms and stool patterns in patients with ulcerative colitis. Gut, 29(3):342-345
22. Sands B.E. 2004. From symptom to diagnosis: clinical distinctions among various forms of intestinal inflammation. Gastroenterology; 126: 1518-32
23. Satsangi J., Grootscholten C., Holt H., Jewell D.P. 1996. Clinical patterns of familial inflammatory bowel disease. Gut 1996, 38(5): 738-741
24. Ye M.B., Lim B.O. 2010 : Dietary Pectin Regulates the Levels of Inflammatory Cytokines and Immunoglobulins in Interleukin-10 Knockout Mice. Journal of agricultural and food chemistry 58(21); 11281-11286
25. http://j-elita.org.pl/powiklania/ pozajelitowe/
26. http://j-elita.org.pl/choroba-lesniowskiego-crohna/
27. http://j-elita.org.pl/przyczyny-choroby/czynniki-genetyczne/
28. http://j-elita.org.pl/przyczyny-choroby/czynniki-psychosomatyczne/